İznik Çini Desenleri ve Motif İsimleri

14. yüzyılda Çin porseleninden yola çıkarak çini desenleri için bazı teknikler kullanılmıştır. 15. yüzyılda ise altın varak süslemeli seramiklerin yanı sıra bu yüzyılın ortalarında desen tekniği daha da gelişmiştir. Özellikle mavi ve beyaz renkler kullanılmaya başlamış ardından 16. yüzyıl ile beraber çok renkli döneme geçilmiştir. Osmanlı dönemi sarayındaki ustaların da yorumları ile İznik Çini motifleri oldukça gelişmiştir.

İznik çini atölyelerinde en çok tabak üretilmesi ile birlikte o dönemde tepsi, kase, fincan, bardak, ibrik, hokka, divit, maşrapa, sürahi ve cami şamdanları da üretilmiştir.

15. ve 16. yüzyılda altın çağını yaşayan İznik Çini desenleri içinde çiçek, bulut, geometrik desenler ve bazı hayvan figürleri kullanılmıştır.

Çini sanatında bazen Milet İşi, Şam İşi, Haliç İşi gibi isimler kullanılıyor. Peki nereden geliyor bu isimler?

Milet İşi

14. Yüzyıl’ da üretilen çiniler kırmızı hamurlu idi ve Milet İşi olarak adlandırılan seramiklerden oluşuyordu. İznik’ te daha sonra sert, beyaz hamurlu çiniler üretilmeye başlamıştır. İlk kazılarda bulunan seramiklerin Milet’ te yapıldığı sanıldığından bu isim verilmiş. Sonralarında İznik’ te de benzer kalıntılar bulunmuş ve seramiklerin İznik’ te üretildiği kanısına varılmıştır.

Milet işi çinilerde farklı renk ve desenler uygulanmış olsa da süslemelerde daha çok mavi renkler kullanılmış ve beyaz astar ile saydam sır altı tekniği uygulanmıştır.

Baba Nakkaş

15. yüzyılda mavi beyaz dönemi kullanılmaya başlanmış daha sonra diğer yeşil, mor, lacivet ve firuze renkleri de kullanılmaya başlanmıştır. Osmanlı Sarayı nakkaş başı Baba Nakkaş tarafından kendi ismi ile anılan tekniği geliştirmiştir. Çini deseni olarak yuvarlak ve kıvrımlı olup geometrik desenlerin yanı sıra hatai ve rumi motifler ile bulut motifleri kullanmıştır.

Haliç İşi

16. yüzyılın başlarında İznik çini hamuru geliştirilen tekniklerle daha pürüzsüz bir hal almıştır. Şeffaf sır altında beyaz bir çini üzerinde mavi renk ile kullanılmıştır. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’ nde bu çinilerin İstanbul’ da yapılmış olabileceğinden Haliç İşi olarak adlandırılmıştır.

Bu desende helezon şeklinde sarmaşık motifleri kullanılarak yaşamın sürekliliği simgelenmiştir.

Şam İşi

Oktay Aslanapa’ nın kitabına göre Şam’da bulunan abidelerde benzer çinilere bakarak yanlışlıkla seramiklere Şam grubu adı verilmiş. Mavi ve beyaz kullanımına bağlı olarak bu düşünceye varılmış. Motiflerde lale, sümbül ve karanfiller yanında tomurcuk veya açılmış güller ve enginar gibi çiçek desenleri yanında balık pulu desenleri kullanılmış. Renkler zenginleşerek mavinin üç çeşidinin yanında firuze , zeytin yeşili, koyu mor ve konturlarda yeşilimsi siyah renkler ortaya çıkar. Mat, buğulu, dumanlı renkler, dalgalı nüanslarla mavimtırak bir zemin karakteristik özelliklerdir.        

Şam İşi çinilerde çiçek motifleri sıkça kullanılmıştır. Kobalt mavi rengin yanı sıra patlıcan moru, kimyon yeşili ve mercan kırmızısı gibi renkler kullanılmıştır. 16. Yüzyıl ile birlikte çok renkli çini dönemi de başlamıştır.

Osmanlı mimarisinde Şam İşi üslubundaki çinilerin olduğu iki yapı bulunmaktadır. Bunlardan biri, Bursa Yeni Kaplıca Hamamı’ndaki altıgen çinilerdir. Yapı 1540’lı yıllara aittir. Diğeri de İstanbul Silivrikapı’da yer alan Hadım İbrahim Paşa Camii’dir.

Çini Desenleri

Hatai

Orta Asya bölgesi bu desenin kaynağı olarak gösterilir ve adı Türkistan’ daki Hatay’ dan gelmektedir. Hangi çiçek olduğu bilinmemesine rağmen çiçeğin üstten görünümü olarak kullanılır. Kimi araştırmalarda nilüfer, gülhatmi, hibiskus ya da bamya çiçeği olduğu belirtilmiştir. Selçuklular’dakine nazaran Osmanlı’ da daha süslü Hatai desenleri kullanılmıştır.

Penç

Kuşbakışı çiçek görünümü olarak ortaya çıkan bu motif yaprak sayısına göre isimlerini Farsça’ dan almıştır. Bir yapraklı berk, (iki) dü berk, (üç) se berk, (dört) cihar berk, (beş) penç berk, (altı) şeş berk. Zamanla genel adı penç olarak kalmıştır.  

Rumi

Selçuklularda kullanılan Rumi motifi Osmanlı’ da daha geliştirilmiştir. Daha önceki zamanlarda da kullanılan bu motif Türk-İslam sanatının önemli desenlerinden biri olmuştur. Rumi deseninde dairesel hatlar ve geometrik şekilli kıvrımlar kullanılmaktadır.  Rumi ve hatai motifleri birlikte kullanılarak çok zengin desen kompozisyonları ortaya çıkarılabilir.

Rumi motifleri düz Rumi, simetrik Rumi, kanatlı Rumi, dilimli Rumi ve sarılma Rumi gibi çeşitlere ayrılmıştır.

Bulut Motifleri

Bulut motiflerinin Çin kaynaklı olduğu söylenir. İran sanatçıları da bulut motifleri kullanmıştır. İznik çinilerinde 15. Ve 16. yüzyılda kullanılmaya başlanmıştır. Çin Bulutu, Yığma Bulut, S Bulut, Ayırma Bulut modelleri vardır.

Bulutlar bazen boşluk doldurmak için yada çini deseni için başlatma noktasını belirlemek amacıyla kullanılır.

İznik Çinilerinde Kullanılan Çiçek Motifleri

Lale, Karanfil, Gül , Sümbül, Nergis, Menekşe, Süsen, Zambak,  Afyon, Bahar Ağacı, Manisa Lalesi, Gonca, Üzüm Salkım ve Selvi ağacı İznik çini desenlerinde kullanılmıştır.

Özellikle lale motifi Arapça’ da Allah kelimesi harflerini taşıdığı için çini desenlerinde sıkça görülür.

İznik Çinileri ve Sembolik Motifler

Çintemani

Çintemani motifi sadece çini deseni olarak kullanılmamış halı, kumaş üzerinde ve tezhip sanatında Osmanlı’ da kullanılmıştır. İkisi altta ve birisi bu iki daireyi ortalayacak şekilde üstte duran üç daireden oluşur. Her bir dairenin içinde de hilal şeklini alacak şekilde iç içe iki daire daha bulunur.

Çintemani deseni güç,kuvvet ve saltanatın sembolü olduğu kadar “Gönül Gözü, Akıl Gözü ve Dünya Güzünü” de simgeler.

Kalyon

16. yüzyıl sonlarında kullanılmaya başlayan bu motif gemi, kadırga, kayık gibi nesnelerin stilize edilmiş halidir. Araştırmalara göre o dönemde gemi tasvirinin sevildiği rivayet edilir.

Hayat Ağacı

Hayat ağacı ilk defa Selçuklular’ da kullanılmaya başlanmıştır. Çeşitli ağaç motiflerinin kullanılmasının yanı sıra Servi ağacı hayat ağacı olarak kullanılmıştır. Yaşamı simgelediği için bu adı almıştır. Kullanılan ağaç motiflerine göre çini desenlerinde farklı hayat ağacı desenleri de uygulanmıştır.

Balık Pulu

Çini desenlerinde zemini tamamen doldurmak yada yaprakları ve sazları birbirinden ayırmak için balık pulu motifi kullanılmıştır. 16. Yüzyılda görülmeye başlayan bu desen genelde yeşil, gri, kırmızı, turuncu gibi renklerle kullanılmıştır.

Diğer Motifler

Çini desenlerinde sonsuzluğu belirten geometrik motiflere özellikle Selçuklu zamanında oldukça sık rastlanır. İznik çini sanatında ise 16. Yüzyılla beraber çiçek motifleri daha çok kullanıldığı için geometrik motifler daha az kullanılmıştır.

Çini yüzeylerinde deseni zenginleştirmek ve boşlukları değerlendirmek amacıyla bordür motifleri her dönemde kullanılmıştır.

Yazı motifleri özellikle Anadolu Selçuklu mimarisinde kullanılmıştır. Çini üzerinde yazı stili olarak kufi, nezih, sülüs yazıları ile çini eserler süslenmiştir.

Hayvan Motifleri çok sık kullanılmamış olup kuş, balık, ejderha, tavus kuşu, aslan, fil gibi hayvanlar İznik çini sanatında kullanılmıştır.